Światło – zarówno naturalne, jak i sztuczne – odgrywa ogromną rolę w życiu na Ziemi. Przez miliony lat wszystkie organizmy rozwijały się w rytmie naturalnego cyklu dnia i nocy, regulowanego przez światło słoneczne i zmiany jego intensywności. Dla wielu gatunków, w tym człowieka, dostęp do naturalnego światła jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania fizjologicznego i psychicznego.
Światło słoneczne wpływa na produkcję hormonów, takich jak melatonina i serotonina, regulujących sen, nastrój, poziom energii i cykle aktywności. U roślin naturalne światło steruje procesami fotosyntezy, wzrostu i kwitnienia. Zwierzęta natomiast dostosowują swoje zachowania – takie jak migracje, rozród czy polowanie – do zmian oświetlenia w ciągu doby i roku.
Problem pojawia się wtedy, gdy naturalny rytm światła zostaje zakłócony przez sztuczne źródła, emitujące światło w sposób ciągły, intensywny i często w nieodpowiednich kierunkach. To zjawisko nazywamy zanieczyszczeniem światłem – i choć nie jest ono tak widoczne jak smog czy ścieki, jego skutki dla całych ekosystemów są bardzo realne i negatywne.
– Tematyka światła i jego wpływu na otoczenie od lat stanowi istotny obszar analiz eksperckich. Zrównoważone projektowanie i odpowiedzialne oświetlanie budynków oraz przestrzeni wokół nich mają ogromny wpływ na zdrowie ludzi, funkcjonowanie ekosystemów oraz jakość wspólnego środowiska. W sektorze nieruchomości świadome podejście do kwestii oświetlenia staje się dziś nie tylko wyrazem dbałości o estetykę i komfort użytkowników, lecz także ważnym elementem odpowiedzialności społecznej i środowiskowej – dodaje Magdalena Oksańska, Head of Property Management Compliance, Property & Asset Management Savills Polska.
CZYM JEST ZANIECZYSZCZENIE ŚWIATŁEM?
Zanieczyszczenie światłem (ang. light pollution) to obecność nadmiernego lub niepożądanego sztucznego światła w środowisku. Najczęściej dotyczy ono oświetlenia ulicznego, neonów, reklam świetlnych czy hal sportowych, które świecą przez całą noc – często niepotrzebnie. Lampy, zamiast oświetlać chodniki, kierują światło na trawniki, rzeki, jeziora, drzewa, elewacje budynków, a co gorsza – na niebo.
Tego rodzaju zanieczyszczenie wywiera negatywny wpływ na faunę i florę przystosowaną do życia w naturalnej ciemności nocy. Ma również niekorzystne oddziaływanie na zdrowie człowieka, jak również utrudnia obserwacje astronomiczne.
Na stronie lightpollutionmap.info można zobaczyć, jak wygląda zanieczyszczenie światłem na całym świecie. Interaktywna mapa przedstawia natężenie sztucznego oświetlenia w różnych regionach Ziemi, umożliwiając porównanie poziomu jasności nocnego nieba – od obszarów zupełnie ciemnych po silnie oświetlone aglomeracje miejskie.
ZANIECZYSZCZENIE ŚWIATŁEM A PRZYRODA
PTAKI
Ptaki wędrowne są szczególnie wrażliwe na sztuczne światło. W czasie nocnych migracji orientują się dzięki światłu księżyca i gwiazdom, a w ich wewnętrznej nawigacji ważną rolę odgrywa melatonina – hormon, którego produkcja zmniejsza się pod wpływem zanieczyszczenia światłem. Skutkuje to dezorientacją, zbaczaniem z kursu, kolizjami z budynkami, a często także śmiercią.
Ptaki przyciągane są przez intensywne źródła światła – lecą w ich stronę i nie potrafią się z nich wydostać. Krążą wokół słupa światła, tracą energię, wpadają na przeszkody. Według badań American Bird Conservancy, każdego roku tylko w samych Stanach Zjednoczonych ginie około miliarda ptaków wskutek zderzeń z oświetlonymi budynkami.
OWADY
Owady są przyciągane do źródeł światła, co wyczerpuje ich zasoby energetyczne i czyni je łatwym łupem dla drapieżników. Wiele gatunków umiera z przemęczenia, nie odbywając godów ani nie składając jaj. Połowa owadów na świecie prowadzi nocny tryb życia, a w ostatnich latach pojawia się coraz więcej alarmujących raportów dotyczących ich wymierania. Zanieczyszczenie światłem jest jednym z głównych powodów. Szacuje się, że zanika aż 50% wszystkich owadów, a z roku na rok obserwuje się coraz mniej np. motyli.
Tak zwany efekt odkurzacza można zaobserwować wokół nas, a jego spektakularnym przykładem jest zdarzenie z Las Vegas, gdzie powstał Luxor Sky Beam – prawdopodobnie najjaśniejszy obiekt na świecie, a z pewnością w Ameryce. To instalacja składająca się z zakrzywionych luster i trzydziestu dziewięciu lamp ksenonowych, z których każda ma moc siedmiu kilowatów. Strumień światła wycelowany jest bezpośrednio w przestrzeń kosmiczną, a z pokładu samolotu widać go z odległości nawet 70 kilometrów.
W 2019 roku wyjątkowo wilgotne lato spowodowało masową migrację szarańczy. Insekty zostały przyciągnięte przez oświetlone Las Vegas – zarówno przez latarnie, reklamy i neony, jak i przede wszystkim przez Luxor Sky Beam – nawet z sąsiednich stanów. Zjawisko to porównano do jednej z plag egipskich. Podobnie, choć oczywiście na mniejszą skalę, działają wszystkie miasta, zasysając owady ze wsi, co prowadzi do zaburzeń w całych ekosystemach.
Niemieckie badania z 2017 roku wykazały spadek liczby owadów latających aż o 75% w ciągu ostatnich 27 lat, a zanieczyszczenie światłem uznaje się za jeden z głównych czynników tej katastrofy ekologicznej. Przykładem mogą być świetliki, których samice zaczynają świecić o zmierzchu. Przy sztucznie oświetlonym niebie przestają to robić, co uniemożliwia samcom ich odnalezienie i prowadzi do braku rozrodu.
SSAKI, GADY
Nietoperze unikają jasnych przestrzeni, ponieważ są w nich bardziej narażone na ataki drapieżników. Oświetlenie ich siedlisk ogranicza możliwości zdobywania pokarmu i wpływa negatywnie na procesy rozrodcze.
Młode żółwie morskie wylęgają się na plaży i instynktownie kierują się w stronę światła – naturalnie powinno być to światło księżyca i gwiazd, odbijające się od powierzchni morza. Dziś jednak często podążają w kierunku rozświetlonych promenad nadmorskich kurortów – na pewną zgubę…
Rośliny również reagują na zmiany oświetlenia – to właśnie światło reguluje ich wzrost, kwitnienie oraz przechodzenie w stan spoczynku zimowego. Sztuczne oświetlenie może zaburzać te procesy, wpływając nie tylko na samą roślinę, lecz także na relacje roślina–owad (np. ograniczając zapylanie), a w konsekwencji – na cały łańcuch troficzny.
Badania opublikowane w 2021 roku pokazują, że sztuczne światło opóźnia opadanie liści z drzew w miastach, co może zakłócać sezonowe procesy ekologiczne – w tym cykle życia owadów i grzybów.
ZANIECZYSZCZENIE ŚWIATŁEM A ASTRONOMIA
Nie sposób nie wspomnieć, że zanieczyszczenie światłem ogranicza również możliwość obserwacji nieba. W wielu dużych miastach widać tylko kilka najjaśniejszych gwiazd.
Według danych International Dark-Sky Association (IDA), aż 80% ludzi na świecie żyje pod zanieczyszczonym światłem niebem, a w Europie i USA ten odsetek wynosi aż 99%.
Temat dokładnie znany jest pasjonatom fotografii nocnej, którzy, aby sfotografować Drogę Mleczną, często pokonują setki kilometrów i przemieszczają się na inne kontynenty w najciemniejsze miejsca na Ziemi.
ZANIECZYSZCZENIE ŚWIATŁEM A CZŁOWIEK
Choć temat zanieczyszczenia światłem najczęściej kojarzy się z jego wpływem na przyrodę i astronomię, coraz więcej badań wskazuje, że nadmiar sztucznego oświetlenia ma również realny i często niedoceniany wpływ na zdrowie człowieka. W erze 24-godzinnego życia – w miastach, które nigdy nie zasypiają – nasze organizmy narażone są na ciągłe działanie sztucznego światła, co zaburza ich naturalny rytm funkcjonowania.
Ciało człowieka funkcjonuje w rytmie dobowym – czyli 24-godzinnym cyklu snu i czuwania, który regulowany jest przez światło i ciemność. Gdy zapada zmrok, organizm zaczyna produkować melatoninę, tzw. hormon snu, który przygotowuje nas do odpoczynku. Jednak ekspozycja na sztuczne światło – zwłaszcza niebieskie (emitowane m.in. przez smartfony, ekrany i LED-y) – hamuje wydzielanie melatoniny, przez co sen staje się płytszy, krótszy i mniej regenerujący. Problem ma też nasz wzrok. Receptory w oku odpowiedzialne za widzenie dzienne pracują bez przerwy, co powoduje, że wzrok nigdy nie odpoczywa. Według National Sleep Foundation, osoby żyjące w silnie oświetlonych środowiskach miejskich śpią średnio 45 minut krócej niż osoby mieszkające na terenach wiejskich.
Najbardziej skażone światłem na świecie są Hongkong i Singapur. Niebo tam jest 1200 razy jaśniejsze niż niebo wolne od zanieczyszczeń. Ludzie tam dorastający prawdopodobnie nigdy nie doświadczyli w pełni rozwiniętego widzenia nocnego. Dotyczy to coraz większej liczby mieszkańców miast.
UTRATA KONTAKTU Z NOCNYM NIEBEM
Choć mniej namacalne, ważnym skutkiem zanieczyszczenia światłem jest utrata ciemności jako dobra kulturowego i duchowego. Widok gwiaździstego nieba to nie tylko estetyczna przyjemność – dla wielu osób stanowi on źródło refleksji, inspiracji i poczucia łączności z czymś większym. Niestety, według danych Międzynarodowej Asocjacji Ciemnego Nieba (IDA): aż 80% populacji świata i 99% mieszkańców Europy i Ameryki Północnej nie może zobaczyć Drogi Mlecznej z miejsca zamieszkania.
W 2003 roku w USA w sierpniu miał miejsce największy blackout w historii. W tym czasie około 50 mln osób zostało bez prądu. Jedynym plusem tej sytuacji było to, że mieszkańcy Nowego Jorku zobaczyli Drogę Mleczną, większość z nich po raz pierwszy. Początkowo wzbudziło to strach, ponieważ nie wiedzieli co to jest. Masowo wychodzili na ulice, podziwiając gwiazdy. W Polsce około 60% mieszkańców nie ma możliwości zobaczenia Drogi Mlecznej – galaktyki, której częścią jesteśmy.
ZANIECZYSZCZENIE ŚWIATŁEM W POLSCE
W 2023 roku powstał pierwszy raport o zanieczyszczeniu światłem w Polsce. Opracowany został przez Light Pollution Think Tank (LPTT) we współpracy z Centrum Badań Kosmicznych PAN. Raport analizuje dane do końca 2022 roku i stanowi przełomowe źródło wiedzy na temat skali i skutków tego zjawiska w naszym kraju. Raport skupia się na trzech aspektach problemu. Pierwszym z nich jest jego powszechność zjawiska i jego nasilanie się. W 2022 roku ilość światłą emitowanego w niebo osiągnęła najwyższy poziom w historii pomiarów, będąc o 6% wyższą niż średnia z lat 2012-2021. Średnia jasność nocnego nieba poza miastami była o 147% wyższa niż naturalna, a w miastach nawet kilka tysięcy razy jaśniejsza.
Drugim jest wpływ tego zjawiska na zdrowie ludzi i środowisko. Nadmierne oświetlenie nocne zaburza rytm dobowy ludzi, wpływa negatywnie na sen i zdrowie psychiczne. Ponadto zanieczyszczenie światłem stanowi zagrożenie dla ekosystemów, w tym parków narodowych, zwłaszcza tych sąsiadujących z aglomeracjami miejskimi.
Trzeci to brak regulacji prawnych. Obecne przepisy w Polsce nie definiują zanieczyszczenia światłem jako zagrożenia, a obowiązujące normy są jedynie zaleceniami bez mocy prawnej. Brakuje również systemowego monitoringu tego zjawiska przez instytucje państwowe.
Analiza danych pozwoliła na stworzenie mapy Polski według poziomu zanieczyszczenia światłem oraz określenie obszarów – od tych z naturalnym, ciemnym niebem (które występuje jedynie w Bieszczadach), po tereny miejskie, gdzie adaptacja ludzkiego oka do widzenia nocnego jest całkowicie niemożliwa.
Na mapie miejsca oznaczone białym kolorem to obszary, w których pojaśnienie nocnego nieba przekracza 1700% – co oznacza, że faktyczna noc nigdy tam nie zapada. Receptory w oku odpowiedzialne za widzenie dzienne (czopki) są tam aktywne bez przerwy, nawet po zmroku. Skutkiem tego są zaburzenia rytmu dobowego i faz snu.
Z tym problemem boryka się już około 20% ludności Polski.
Źródło: Raport: Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport LPTT 2023, s. 38.
Poniższy wykres przedstawia trend wzrostowy radiancji nocnych źródeł światła w Polsce do roku 2019. W 2020 roku pandemia COVID-19 spowodowała chwilowe ograniczenie aktywności człowieka – było mniej światła wokół nas, zmniejszył się także ślad węglowy. Świat niejako stanął w miejscu.
Pandemia tymczasowo zahamowała rozwój, jednak badania z 2022 roku wykazały, że sytuacja nie tylko powróciła do poziomu sprzed lockdownu, ale wręcz ulega dalszej intensyfikacji.
Źródło: Raport: Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport LPTT 2023, s. 17.
Najjaśniejsze miasta w Polsce to Warszawa, Kraków, Wrocław, Łódź i Poznań. W Warszawie najjaśniejszym miejscem jest Plac Defilad i jego okolice. Zdjęcie poniżej jest wykonane z Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Jest to jedno z zadań astronautów, a wykonują je zwykłymi komercyjnymi aparatami fotograficznymi.
W 2022 roku z powodu zanieczyszczenia światłem w Warszawie nigdy nie zapadła prawdziwa noc.
W stolicy znajduje się wiele przykładów nieprzemyślanego i źle zaprojektowanego oświetlenia. Jednym z nich jest nowa kładka na Wiśle, której oświetlenie jest zbyt intensywne i skierowane w niewłaściwym kierunku. Takie ustawienie lamp nie tylko uniemożliwia obserwację nocnej panoramy miasta, ale także oślepia odwiedzających. Czy naprawdę natężenie sztucznego światła na tej kładce musi być aż tak silne?
Dla porównania, Most Karola w Pradze zyskuje zupełnie inny urok dzięki subtelnemu, nieco przytłumionemu światłu starych latarni. To delikatne oświetlenie nie tylko podkreśla piękno zabytkowego mostu, ale także tworzy niezapomnianą atmosferę, która zachwyca turystów i mieszkańców.
W okolicach Warszawy znajduje się wiele przykładów inwestycji samorządowych, które nie uwzględniają problemu zanieczyszczenia światłem. Czy naprawdę ścieżka rowerowa prowadząca przez las, a dokładniej przez Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu, musi być oświetlona na całej długości ośmiu kilometrów przez całą noc? Niestety, tak właśnie jest, a dla lokalnych władz to powód do dumy.
Na wsiach z kolei zapanowała moda na oświetlanie dróg i ulic, często przy użyciu źle dobranych lamp – z niewłaściwym kątem świecenia oraz barwą światła, które nie tylko nie spełniają swojej funkcji, ale również przyczyniają się do zanieczyszczenia światłem.
OCHRONA CIEMNEGO NIEBA
W Polsce powołano dwa Parki Ciemnego Nieba w celu ochrony naturalnej ciemności nieba. Pierwszy z nich znajduje się w Bieszczadach, w gminie Lutowiska, a drugi w Izerach, w Izerskim Parku Ciemnego Nieba. W samej gminie Lutowiska wprowadzono innowacyjną praktykę wyłączania oświetlenia ulicznego o godzinie 22:00, co ma na celu ograniczenie zanieczyszczenia światłem oraz ochronę naturalnego środowiska nocnego. Działanie to sprzyja zarówno obserwacjom astronomicznym, jak i ochronie przyrody.
Poza dwoma parkami wyznaczono również trzy obszary ciemnego nieba – Dobre Miasto, Sopotnia Wielka, Izdebno oraz Chalin. To właśnie te miejsca przyciągają miłośników astronomii, astrofotografii i naturalnego ciemnego nieba.
Źródło: Raport: Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport LPTT 2023, s. 52.
ZANIECZYSZCZENIE ŚWIATŁEM, A NIERUCHOMOŚCI
Nieruchomości, zwłaszcza te komercyjne, mają niestety duży udział w zanieczyszczeniu światłem. Wiele budynków oraz terenów wokół nich jest oświetlonych lampami skierowanymi w górę i na boki, a nie w sposób kierunkowy, tam gdzie jest to naprawdę niezbędne. Światło z takich lamp pada na trawniki, tereny zielone, puste parkingi, itp., podczas gdy teren może być zamknięty, a nikt nie korzysta z niego w nocy. Choć argumenty dotyczące ochrony nieruchomości i monitoringu są ważne, dzisiejsze technologie pozwalają na stosowanie rozwiązań, które „widzą w ciemności” i nie wymagają intensywnego oświetlania otoczenia.
Często oświetlenie elewacji budynków nie tylko pada na samą elewację, ale także świeci prosto w górę. Zastanawiające są również neony, które świecą całą noc. Jak pokazał okres pandemii, kiedy to poszukiwano oszczędności na wszystkim, także na zużyciu energii przez neony i reklamy, okazało się, że mogą one funkcjonować w ograniczonych godzinach. Warto zastanowić się, czy konsumenci o 3 w nocy rzeczywiście podejmują decyzje o wyborze marki czy firmy, a także jaka jest faktyczna oglądalność takich reklam nocą. Oczywiście kluczowa jest lokalizacja- nie chodzi przecież o centrum miasta, gdzie przebywa wielu przechodniów – turystów i mieszkańców.
Ze względu na rozwój sektora magazynowego należy zwrócić szczególną uwagę na to, jakie oświetlenie stosowane jest w tych budynkach, zwłaszcza że bardzo często obserwujemy, iż światło nie ogranicza się do samego obiektu, lecz oświetla także okoliczne pola, łąki, stawy oraz obszary objęte ochroną. Zdarzają się także obiekty, w przypadku których lampy o zimnej barwie oświetlają wszystko dookoła zamiast skupiać się bezpośrednio na nieruchomości.
Oczywiście nigdy nie jest tak, że wszystko i wszędzie jest źle. Mamy wokół nas również magazyny z dużo lepszymi rozwiązaniami oświetleniowymi. Może warto byłoby jeszcze pomyśleć o zmianie barwy światła, ale przynajmniej jego kierunek jest właściwy – w dół na okolice doków, gdzie jest ono niezbędne. Przykłady takich nieruchomości poniżej.
Na rynku można znaleźć dostawców systemów oświetleniowych, którzy posiadają certyfikat DarkSky Approved. Aby produkt był zgodny z certyfikatem DarkSky Approved – oprawy muszą emitować światło LED o temperaturze 3000K CCT lub cieplejszej (plus Amber, lub filtrowane ciepłe światło). Lampy muszą być ustawione tak, aby żadne światło nie było emitowane bezpośrednio powyżej płaszczyzny poziomej.
Rekomendacje dla branży nieruchomości zawarte w raporcie LPTT
Raport podkreśla rolę sektora nieruchomości w przeciwdziałaniu zanieczyszczeniu światłem poprzez:
- Projektowanie zrównoważonego oświetlenia: stosowanie technologii LED o odpowiedniej barwie i intensywności, skierowanych tylko tam, gdzie to konieczne.
- Wdrażanie norm techniczno-budowlanych: uwzględnienie w projektach budowlanych rozwiązań minimalizujących emisję światła w niebo.
- Edukację i świadomość: informowanie inwestorów i mieszkańców o wpływie nadmiernego oświetlenia na zdrowie ludzi i środowisko.
Człowiek, stosując sztuczne oświetlenie, zaburza proporcje między dniem a nocą, wypierając tym samym gatunki, które są aktywne w ciemności. W 2017 roku oszacowano, że suma zanieczyszczeń świetlnych na świecie wzrasta o minimum 2% rocznie. Kolejne badania wskazują, że ten trend niestety się nasila. Ludzkość często uważa, że wszystko jej wolno, a potrzeba cywilizacyjnego rozwoju usprawiedliwia każde działanie. Trudno nam pogodzić się z faktem, że postęp technologiczny, który ułatwia nam życie, jednocześnie niszczy ekosystem, w którym żyjemy. Niektórzy wciąż nie przyjmują do wiadomości, że jesteśmy częścią tego ekosystemu i że jego degradacja doprowadzi do degradacji naszego gatunku.
Jakiś czas temu alarmowano o ociepleniu klimatu, co było początkowo ignorowane, a nawet wyśmiewane. Bagatelizowano również problem wszechobecnego plastiku. Dziś już mamy pełną świadomość, do czego to prowadzi. Podobny problem dotyczy bezrefleksyjnego nadużywania sztucznego światła. Niestety, brak jest odpowiednich interpretacji prawnych w Polsce, które traktowałyby tę sytuację jako zagrożenie, a temat zanieczyszczenia światłem nie jest monitorowany przez żadną z państwowych służb.
Zanieczyszczenie światłem to cichy i niebezpieczny wróg bioróżnorodności. Jego skutki dotykają niemal każdego elementu przyrody i często bywają trudne do odwrócenia. Dlatego tak ważne jest, abyśmy jako społeczeństwo zaczęli dostrzegać ten problem i podejmowali świadome decyzje dotyczące oświetlenia w naszym otoczeniu.
Ciemność jest częścią natury – pozwólmy jej istnieć.
ŹRÓDŁA
Eklöf, J. (2024). Manifest ciemności. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
Szlachetko, K. (red.). (2025). W stronę zrównoważonego oświetlenia zewnętrznego. Studium interdyscyplinarne. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Light Pollution Think Tank. (2023). Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport 2023 (A. Z. Kotarba, red.). Warszawa: Wydawnictwo Centrum Badań Kosmicznych PAN. Dostępne na: www.lptt.org.pl
