Artykuł publikowany w Roczniku INVESTOR Real Estate Expert 2022 [6/2022]
Nie ulega wątpliwości, że w szeroko pojętej branży nieruchomości kwestia praw autorskich do utworów występuje i powinna być prawidłowo zaadresowana przez podmioty, które zarówno tworzą utwory, jak również korzystają z cudzych utworów. Zatem, w interesie osoby, która jest twórcą bądź osoby, która będzie korzystać z utworu chronionego prawem autorskim będzie jasne określenie warunków, na jakich z danego utworu będzie można korzystać. Oczywiście rekomendowaną opcją jest określenie zakresu praw do utworu w umowie. Niemniej nawet, jeżeli strony tego nie uczynią, wówczas przepisy ustaw określą te prawo i możliwość jego wykorzystania. Jednak, czy istotna jest forma przeniesienia autorskich praw majątkowych? W jakim stopniu zamawiający może się posługiwać utworem po otrzymaniu wizualizacji, mapy, rzutów pięter, projektu architektonicznego, modelu 3D itd.? Czy zapisem w ofercie, umowie lub na fakturze da się określić przekazanie praw autorskich do utworu? Czy sama płatność za fakturę, bez pisemnej umowy jest jednoznaczna z przeniesieniem takich praw? Jak zabezpieczyć prawa autorskie produktów (kursy, książki, prezentacje szkoleniowe itd.) wytworzonych przez pracowników zatrudnianych na zasadach B2B, lub umowy o pracę?
Czym jest utwór?
Punktem, od którego należy zacząć rozważanie jest ustalenie, jakie konkretne dzieła na gruncie przepisów prawa autorskiego stanowią utwór, który podlega ochronie prawnej. W pierwszej kolejności należy zacząć, zatem od art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: „UstPrAut”), która określa, że „przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).” Zatem utworem, który będzie podlegał ustawowej ochronie będzie stworzone przez człowieka dzieło, które będzie rezultatem twórczej pracy tej osoby. Rezultat tej twórczej działalności musi być uzewnętrzniony, tzn. zaistnieć w świecie zewnętrznym, przykładowo w formie projektu, wykładu, broszury itp. Dopiero utwór, który będzie spełniał wszelkie cechy, o których wspomniano w UstPrAut będzie podlegał ochronie przewidzianej przepisami prawa.
Utwory powstające w branży nieruchomościowej
W branży nieruchomościowej kwestia praw autorskich do tworzonych utworów jest istotnym elementem, który powinien zostać zaadresowany przez podmioty profesjonalnie występujące na tym rynku. Oczywiście w zależności od konkretnej branży utwory się różnią, przykładowo: inne utwory będą występowały u architektów obiektów budowlanych (np. projekty architektoniczne, wizerunek budynku), inne u architektów wnętrz (np. wizualizacje, projekty aranżacji wnętrz), pośredników nieruchomości (np. zdjęcia, opisy i video sprzedawanej nieruchomości). Niemniej w każdym przypadku, w którym w ramach działalności tworzone lub wykorzystywane są rezultaty twórczej pracy innych osób, wówczas najpewniej będziemy mieć do czynienia z utworami podlegającymi ochronie przepisami prawa autorskiego. Oznacza to, że niezależnie od tego, czy chcemy czy nie, to kwestia utworów chronionych prawami autorskimi przenika przez różne aspekty działalności w branży nieruchomości i warto zwrócić na nią uwagę, w szczególności pod kątem wdrożenia rozwiązań, które umożliwią zabezpieczenie praw, zarówno twórcy, jak i podmiotu ostatecznie korzystającego z danego utworów.
Prawa autorskie – wyróżnienie
Kwestiami, które najczęściej pojawiają się w aspekcie praw autorskich, poza samym ustaleniem co stanowi utwór, jest określenie, kto jest właścicielem danego utworu oraz określenie, na jakich warunkach możliwe jest korzystanie z danego utworu. Zanim jednak omówimy powyższe aspekty chciałbym zwrócić uwagę, że na gruncie polskich przepisów prawa wyróżnia się autorskie prawa majątkowe oraz autorskie prawa osobiste. W telegraficznym skrócie należy wskazać, że autorskie prawo majątkowe to zasadniczo prawo do korzystania z utworu oraz do rozporządzania nim na wszystkich możliwych polach eksploatacji. Autorskie prawa majątkowe (art. 17 i kolejne UstPrAut) – jak sama nazwa wskazuje – są prawem majątkowym i tym samym stanowią również gwarancję wynagrodzenia otrzymywanego za korzystanie z utworu. Są to, zatem aspekty materialne, związane z możliwością ekonomicznego wykorzystania utworu. Co ważne prawa te są przenoszalne (zbywalne) na inny podmiot, a zatem mogą być przedmiotem obrotu i sprzedaży pomiędzy twórcą a nabywcą oraz ewentualnie dalszymi podmiotami.
Z drugiej strony istnieją osobiste prawa autorskie, które – jak wskazują w swoim opracowaniu prof. Janusza Barta i prof. dr hab. Ryszarda Markiewicza, odnoszą się do tzw. sfery niemajątkowych interesów twórcy. „Są to prawa nieposiadające cech ekonomicznych, jednakże są związane z konkretnym utworem.” Prawa te zgodnie z art. 16 prawa autorskiego chronią nieograniczoną w czasie więź twórcy z utworem i obejmują m.in. prawo do autorstwa utworu, możliwość oznaczenia utworu swoim nazwiskiem oraz prawo do integralności dzieła, tj. decydowanie o możliwości ingerowania przez nie-twórców w dzieło danego twórcy. Co ważne, autorskie prawa osobiste są nieprzenoszalne, niezbywalne i zawsze przysługiwać będą twórcy danego utworu. Niemniej warto zauważyć, że w pewnym zakresie prawa te mogą być przedmiotem umów cywilnych. Przykładowo możliwe jest ustalenie z twórcą, że jego utwory będą publikowane anonimowo, bez konieczności oznaczania twórcy. Nadto strony decydują się niejednokrotnie na wyłączenie prawa twórcy do publikowania i informowania o autorstwie danych utworów w portfolio twórcy. Oczywiście zakres regulacji umów dotyczących autorskich praw osobistych różni się od branży i wykorzystywanych utworów. Niemniej tam, gdzie stronom zależy na nieoznaczaniu danego utworu bezpośrednio danymi jego twórcy, zapisy w zakresie autorskich praw osobistych są często spotykane i rekomendowane.
W branży nieruchomości, ale również w każdej innej branży, gdzie wykorzystywane są dzieła podlegające ochronie prawa autorskiego, podmioty profesjonalnie występujące na danym rynku winny dążyć do umownego określenia kwestii praw autorskich do dzieł. Oczywiście, tam, gdzie strony nie uregulują danej kwestii umową, pewien poziom zabezpieczenia dają przepisy prawa autorskiego. Niemniej wszędzie, gdzie jest to dopuszczalne lepiej zdać się na zapisy umowy, niż pozostawić sprawę ogólnym przepisom prawa.
Przeniesienie autorskich praw majątkowych
Jak wskazano powyżej zgodnie z przepisami prawa autorskiego jest możliwość dysponowania autorskimi prawami majątkowymi. Zasadniczo odbywa się to poprzez przeniesienie pomiędzy stronami autorskich praw majątkowych do utworu na określonych polach eksploatacji i wówczas następuje zmiana właściciela praw majątkowych do utworu. Co ważne przeniesienie autorskich praw majątkowych może, np. wynikać z odrębnej umowy pomiędzy stronami, ale również może być prawnym następstwem wynikającym ze stosunku pracy nawiązanego pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Niezależnie od powyższego, możliwe jest również udzielenie licencji do korzystania z utworu, co powoduje, że właściciel majątkowych praw autorskich pozostaje bez zmian, zaś inny podmiot staje się uprawniony do korzystania z utworu, jednakże tylko na warunkach ściśle określonych w umowie licencji. Co ważne, licencje różnią się swoim zakresem i przeważnie wynikają z zapisów umów pomiędzy stronami, niemniej przepisy prawa wprowadzają także licencję domyślną, która również stanowi podstawę do korzystania z autorskich praw majątkowych. Jak wskazano powyżej, przeniesienie autorskich praw majątkowych jest dopuszczalne w świetle przepisów prawa. Co najważniejsze, zgodnie z art. 53 Prawa autorskiego „umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.” Oznacza to, że w sytuacji, gdy zależy nam na nabyciu praw majątkowych do danego utworu wymagane jest zawarcie co najmniej pisemnej umowy, w której określimy pola eksploatacji do korzystania z danego dzieła. Niezachowanie tej formy i np. ustalenie warunków umowy wyłącznie poprzez email bądź ustnie skutkuje tym, że nabywca nie nabędzie skutecznie autorskich praw majątkowych do danego utworu.
Przykładowo, grafik otrzymał zlecenie sporządzenia wizualizacji budowanego osiedla. Wszelkie ustalenia z grafikiem, w tym w zakresie przeniesienia praw autorskich zostały wykonane e-mailowo. Grafik przygotował wizualizację, która została zaakceptowana, zaś grafiki umieszczono na stronie internetowej budowanego osiedla. Po wykonaniu swoich prac grafik wystawił fakturę i przesłał ją emailem do zamawiającego. Zamawiający następnie zaakceptował i uregulował wspomnianą fakturę. W takiej sytuacji, pomimo, że zamawiający w e-mailu określił, że nabędzie autorskie prawa majątkowe do stworzonej wizualizacji, to jednak nie nabył ich skutecznie. Jak wskazano w art. 53 UstPrAut do przeniesienia autorskich praw majątkowych wymagana jest pisemna umowa pomiędzy stronami pod rygorem nieważności. A zatem niezachowanie formy skutkuje brakiem przeniesienia praw autorskich majątkowych na zamawiającego. Na marginesie należy zauważyć, że w określonych przypadkach e-mail może być równoważny formie pisemnej, niemniej oświadcza stron w tym zakresie wymagałyby umieszczenia w emailach podpisu kwalifikowanego, co wynika z przepisów Kodeksu cywilnego. Problem ten wydaje się stosunkowo łatwy do uniknięcia, niemniej zdaje się, że występuje on coraz częściej wobec powszechnej digitalizacji otaczającej nas przestrzeni i ustalaniu zakresu wielu umów via email bądź inne środki komunikacji. Powyższy przykład stanowi jednocześnie podstawę do ustalenia, czy zamawiający pomimo, że nie nabył autorskich praw majątkowych do danego dzieła – będzie mógł korzystać z utworu, który został mu wydany oraz za który zapłacił. W tym wypadku należy wskazać, że pomimo, że nie jest właścicielem utworu to przepisy prawa wprowadzają tzw. licencję domyślną, która uprawnia go do korzystania z danej wizualizacji. Na podstawie tak udzielonej licencji zamawiający będzie mógł wykorzystywać dany utwór w zakresie ustalonym z grafikiem, niemniej w świetle przepisów prawa nie będzie jej właścicielem. Oczywiście, takie rozwiązanie z punktu widzenia zamawiającego jest niepożądane, gdyż jego intencją było nabycie praw do określonego utworu i możliwość nieograniczonego korzystania z niego. Dodatkowo sytuacja ta może rodzić kolejne problemy na gruncie prawnym w przypadku, gdy zamawiający chciałby wykorzystać daną wizualizację w inny sposób, aniżeli pierwotnie ustalił z grafikiem. Wówczas realnym scenariuszem jest, że grafik stwierdzi, że doszło do niezgodnego z prawem wykorzystania utworu i może on zażądać określonej rekompensaty lub zaniechania dalszych naruszeń jego praw. Powyższego można uniknąć pamiętając o zawarciu umowy w zwykłej formie pisemnej wraz z określeniem poszczególnych pól eksploatacji.
Zabezpieczenie praw autorskich w relacjach pracowniczych oraz relacjach B2B
Przedstawiony powyżej przykład odnosił się do sytuacji, gdy zamawiający nabywał prawa do utworu pochodzącego od podmiotu zewnętrznego. Częstokroć jednak kwestia przeniesienia autorskich praw majątkowych występuje w sytuacji, gdy z określonym twórcą łączą przedsiębiorcę trwałe stosunki, takie jak stosunek wynikający z umowy o pracę bądź zbliżone do nich relacje wynikające z umów zlecenia, umów o dzieło, bądź umów o współpracę, gdy druga strona prowadzi działalność gospodarczą. W tym wypadku przepisy prawa autorskiego wprowadzają dystynkcję pomiędzy sytuacjami, gdy utwór tworzony jest przez osobę, z którą przedsiębiorcę łączy umowa o pracę oraz. gdy utwór tworzony jest przez osobę, z którą łączy nas umowa cywilnoprawna. Otóż w przypadku, gdy utwór jest tworzony przez podmiot niebędący pracownikiem, wówczas do nabycia praw do takiego utworu zastosowanie będą miały wszystkie uwagi w zakresie przeniesienia autorskich praw majątkowych, o których wspomniano powyżej. Oznacza to, że wyłącznie w drodze pisemnej umowy możliwym będzie przeniesienia autorskich praw majątkowych w zakresie danych pól eksploatacji, zaś niezachowanie tego wymogu, niezależnie od relacji łączących z twórcą (zlecenie, dzieło, b2b, itp.) skutkować będzie brakiem skutecznego nabycia autorskich praw majątkowych przez zamawiającego i pozostanie tych praw przy twórcy.
Odmiennie przedstawia się to, gdy pracownik związany z przedsiębiorcą umową o pracę tworzyć będzie utwory, które następnie pracodawca będzie wykorzystywać. Otóż zgodnie z art. 12 ust 1 UstPrAut „pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.” Oznacza to, że, gdy umowa zawarta z pracownikiem nie będzie zawierać żadnych odmiennych regulacji w zakresie autorskich praw majątkowych wówczas z mocy samego prawa, z chwilą ustalenia utworu nastąpi przeniesienie pełni praw majątkowych do niego na rzecz pracodawcy. Oczywiście przepisy prawa autorskiego dopuszczają inne uregulowanie tej materii pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, niemniej w sytuacji, gdy strony przemilczą w umowie o pracę tę kwestie, wówczas przepisy prawa co do zasady będą należycie chronić pracodawcę w zakresie nabycia autorskich praw majątkowych i możliwości korzystania z dzieła.
